رۆژی جیهانیی بێ تووتن: هەناسەیەک بۆ ژیان، مەرگێک بۆ جگەرە

964+

وریا فەتاح

هەموو ساڵێک لە 31ـی ئایار، جیهان رۆژی جیهانیی بێ تووتن (World No Tobacco Day) بەرز رادەگرێت. ئەم رۆژە لەلایەن رێکخراوی تەندروستی جیهانی (WHO)ــەوە دەستنیشان کراوە بە مەبەستی هۆشیارکردنەوەی خەڵکی لەبارەی مەترسییەکانی بەکارهێنانی تووتن و هاندانی وازهێنان لە جگەرەکێشان و هەموو جۆرەکانی تری بەکارهێنانی تووتن. هەروەها، فشارخستنە سەر حکومەتەکان بۆ جێبەجێکردنی سیاسەتی کاریگەر بۆ کەمکردنەوەی بەکارهێنانی تووتن.

بەپێی ئامارێکی رێکخراوی تەندروستی جیهانی، سەروو 11 ملیۆن مێرمنداڵ لە جیهاندا بەرهەمی جۆراوجۆری تووتن بەکاردەهێنن، لەگەڵ نزیکەی 411 ملیۆن بەکارهێنەری گەورەساڵان، دەشلێت: لەسەر ئاستی جیهانی زۆرترین هەرزەکار و گەورەساڵان جگەرەکێشن.

جگەرەکێشان یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی مردنی پێشوەختە و نەخۆشییە درێژخایەنەکان لەسەر ئاستی جیهان. ساڵانە زیاتر لە 8 ملیۆن کەس بەهۆی جگەرەکێشانەوە گیان لەدەست دەدەن، کە نزیکەی 1.2 ملیۆنیان جگەرەکێش نین بەڵکو بەهۆی بەرکەوتن بە دووکەڵی دەستی دووەمەوە زیانیان پێدەگات.
گرنگترین ئەو نەخۆشیانەی جگەرەکێشان هۆکاریانە:

1.   شێرپەنجە: بەتایبەتی شێرپەنجەی سییەکان، گەروو، دەم، سورێنچک، پەنکریاس، گورچیلە و میزڵدان.

2.   نەخۆشییەکانی دڵ و خوێنبەرەکان: وەک جەڵتەی دڵ، جەڵتەی مێشک، و بەرزەپەستانی خوێن.

3.   نەخۆشییەکانی کۆئەندامی هەناسە: وەک هەوکردنی سییەکان (سیل)، نەخۆشی درێژخایەنی گیرانی بۆرییەکانی هەوا (COPD)، و ڕەبۆ.

4.   کاریگەری لەسەر کۆئەندامی زاوزێ: دەبێتە هۆی نەزۆکی، لەبارچوونی کۆرپەلە، و کێشەی تەندروستی بۆ کۆرپەلە.

5.   لاوازکردنی بەرگری لەش: جگەرەکێشان بەرگری لەش لاواز دەکات و ئەگەری تووشبوون بە نەخۆشییە گوازراوەکان زیاد دەکات.

بانگەواز بۆ هەنگاونان:
رۆژی جیهانیی بێ تووتن دەرفەتێکە بۆ هەمووان- تاک، کۆمەڵگە کە پابەندبوونی خۆیان نوێ بکەنەوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم خوە، بۆیە ئەگەر جگەرەکێشیت، ئەمڕۆ بکە بە دەرفەتێک بۆ دانانی پلانێک بۆ وازهێنان. داوای یارمەتی لە پسپۆڕانی تەندروستی بکە. ئەگەر جگەرەکێش نیت، هانی کەسانی چواردەورت بدە بۆ وازهێنان.

ئەو ١٠ وڵاتەی پێشبینی دەکرێت زۆرترین ژمارەی جگەرەکێشیان هەبێت لە ساڵی ٢٠٢٥:

دابینکردنی لیستێکی ورد و فەرمی بۆ ساڵی ٢٠٢٥ کە لەلایەن هەموو سەرچاوەکانەوە پشتڕاستکرابێتەوە کەمێک ئەستەمە، چونکە ئامارەکان و پێشبینییەکان دەگۆڕێن و پشتیان بە میتۆدۆلۆژیای جیاواز بەستووە. بەڵام، بە پشتبەستن بە راپۆرتەکانی رێکخراوی تەندروستی جیهانی و دامەزراوە توێژینەوەییەکانی تر سەبارەت بە رێژە و ژمارەی ئێستای جگەرەکێشان، ئەوا لەسەر ئاستى سەدى رێژەى جگەرەکێشان بۆ هاوڵاتیانى 10 وڵاتى جیهان بەم شێوەیەیە:

یەکەم: ناورۆ

ویلایەتی ناورۆی دوورگەی مایکرۆ زەریای هێمن بەرزترین ڕێژەی جگەرەکێشانی هەیە لە جیهاندا کە 46.7%ـى دتنیشتوانەکەى جگەرەکێشن، هەرچەندە ژمارەى دانیشتوانى لە 10 هەزار کەس تێپەڕ ناکات، بەڵام سەیرەکەى ئەوەیە ژنان زیاتر جگەرە دەکێشن لە پیاوان.

دووەم: میانمار

لە میانمار 42.3%ـى دانیشتوانەکەى جگەرەکێشن.

سێیەم: سڕبیا

39%ـى دانیشتوانى ئەو وڵاتە جگەرەکێشن.

چوارەم: بولگاریا

38.8%ـى دانیشتوانیان جگەرەکیشن.

پێنجەم: ئەندەنوسیا

38.7%ـى دانیشتوانەکەى جگەرەکێشن.

شەشەم: پاپوا نیوگینیا

38.1%

حەوتەم: کڕواتیا

37.6%

هەشتەم: تەیمورى رۆژهەڵات

37.2%

نۆیەم: کیریباتى

36.8%

دەیەم: ئەندۆرا

36.4%

بە گشتی، بەرزترین رێژەکانی جگەرەکێشان لە باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا و ناوچەی باڵکان لە ئەوروپادان.

بۆچی جگەرە ناكێشیت؟