مەترسیی هەیە ئاوڵەی مەیموون بچێتە وڵاتە سەلامەتەکانیش

964+
ئەحمەد مستەفا

ناوەندەکانی تەندروستی و ئەو پزیشکانەی هۆشداری و ئەگەرەکان بە رێکخراوی تەندوستی جیهانی دەدەن، “مەترسی ئەوەیان هەیە ڤایرۆسی ئاوڵەی مەیموون کە نەخۆشییەکی هاوبەش و گوازراوەیە فراوانتر ببێ”.

ئەفریقا، ئەمریکای باکوور و باشوور، ئەوروپا ئەو وڵاتانەن کە ڤایرۆسەکەی تێدا تۆمارکراوە، تەنیا تائێستا زیاتر لە 12 وڵاتی ئەفریفا ڤایرۆسی ئاوڵەی مەیموون تێیدا بڵاوبووتەوە و زیاتر لە 500 کەس تەنیا لە ئەفریقا بەهۆیەوە مردوون.

لەگەڵ ئەوەی رێکخراوی تەندروستی جیهانی باری لەناکاوی راگەیاندووە، هۆشداری ئەوەشدەدات، “ڤایرۆسەکە خۆی دەگۆڕێت”، ئەم نەخۆشییە ڤایرۆسییە نیشانە باوەكانی، دروستبوونی تاو و سەرئێشە و هەوكردنی بەئازارە و نیشانەكانی بەردەوام دەبێت لە دوو هەفتە بۆ چوار هەفتە.

ئەوەی زیاتر تەندروستی جیهانی لێ دەترسێت، ئەوەیە کە ئاوڵەی مەیمون لەمرۆڤێكەوە بۆ یەكێكی تر دەگوازرێتەوە لەرێگەی تێكەڵاوبوونی جەستەیی كەسی تووشبوو یاخود دەستلێدان لەكەلوپەلی پیسبوو بەو ڤایرۆسە یان دەستلێدان لە ئاژەڵی توشبوو.

لە سەرەتای ئەمساڵەوە تا ئێستا زیاتر لە 17 هەزار حاڵەتی ئاوڵەی مەیموون (mpox) و زیاتر لە 500 حاڵەتی مردن لە وڵاتانی ئەفریقادا تۆمارکراوە، بەپێی سەنتەری ئەفریقا بۆ کۆنترۆڵکردن و خۆپاراستن لە نەخۆشی، کە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە وەک “رووداوێکی زۆر مەترسیدار” پۆلێن دەکات. زۆرترین ژمارەی تووشبووان کە زیاتر لە 14 هەزار کەسە لە کۆماری کۆنگۆی دیموکراتە.

تێدرۆس ئەدهانۆم، سەرۆکی رێکخرای تەندروستی جیهانی لە دواین لێدوانیدا وتی، “روونە کە وەڵامدانەوەی نێودەوڵەتی و هەماهەنگی زۆر گرنگە بۆ وەستاندنی ئەم بڵاوبوونەوانەوەتە و رزگارکردنی ژیانی خەڵک.”

ڕێکخراوەکە واژۆی لەسەر پرۆسەی لیستکردنی بەکارهێنانی فریاگوزاری بۆ هەردوو ڤاکسینی(mpox) کردووە و پلانی وەڵامدانەوەی ناوچەیی پەرەپێداوە کە پێویستی بە 15ملیۆن دۆلارە، لەگەڵ 1.5 ملیۆن دۆلار کە لە سندوقی فریاگوزاری رێکخراوی تەندروستی جیهانی بۆ حاڵەتە فریاگوزاریەکان دەستەبەرکراوە.

بەپێی وتەی تیم نگوین لە پرۆگرامی فریاگوزاری تەندروستی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی، نیو ملیۆن ژەمی ڤاکسینەکە لە کۆگادایە و ئەگەری هەیە تا کۆتایی ئەمساڵ 2.4  ملیۆنی دیکە بەرهەمبهێنرێت، هەروەها دکتۆر ماریا ڤان کێرخۆڤ، بەڕێوەبەری بەشی ئامادەکاری و خۆپاراستن لە پەتا لە ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی وتی، “رەنگە نەگەین بە کەرەنتیەنی گشتی وەک کۆرۆنا و نیشانەکانیش زۆر زەق نەبن، بەڵام دەتوانین بە هەوڵێکی هاوبەش بە بەکارهێنانی چەندین رێگە، گواستنەوەی ڤایرۆسی ئاوڵەی مەیموو (mpox) بوەستێنین”.

هۆكارەكانی گواستنەوەی ئاوڵەی مەیمون:

– تێكەڵاوبوونی كەسانی تووشبوو لە ڕێگەی دەستلێدان و كاری سێكسی.
– دەستلێدان لە پێستی كەستی تووشبوو و ماچكردنی.
– دەستلێدان لە دەموچاو لەكاتی قسەكردن یاخود هەناسەدان.
– دەستلێدان لە كەلوپەلی تووشبوو بە ڤایرۆسەكە.
– دەستلێدان لەئاژەڵی تووشبوو لەڕێگەی ڕاوكردن و كەوڵكردن و بەكارهێنانی گۆشتەكەی.

ڤایرۆسی ئاوڵەی مەیموون بۆ یەكەمجار لەساڵی 1958 لە دانیمارك دۆزرایەوە لەناو ئەو مەیموونانەی بۆ مەبەستی تاقیكردنەوەی پزیشكی بەكاردەهێنران، لەساڵی 1970 بۆ یەكەمجار تووشبوونی مرۆڤ بەو ڤایرۆسە لەوڵاتی كۆنگۆ لە ئەفریقا تۆماركرا.

ساڵی 2022 ئاوڵەی مەیمون بەشێوەیەكی كتوپڕ لەسەرتاسەری ئەوروپا و هەردوو كیشوەری ئەمریكای باكور و باشور بڵاوبوەوە و لە 110 وڵاتدا تووشبوونی 87 هەزار كەس و 112 حاڵەتی گیان لەدەستدان تۆماركران.