دراوی 25 هەزار دیناری عێراقی _ وێنە: 964
چاره‌نووسی دیناری عێراقی به‌ره‌و كوێ؟
964+
دێسكی كوردی
مێژووی دیناری عێراقی
لە ساڵی ١٩٣٢ بۆ یەکەمجار دینار بووه دراوی فەرمیی عێراق، لە کاتی دروستبوونی دەوڵەتی عێراقەوە لە سالی ١٩٢٢، سه‌ره‌تا رووپیەی هیندی وه‌ك دراو بەکار دەهات.
بەهای دیناری عێراقی تا ساڵی ١٩٥٩ به پاوه‌ندی به‌ریتانییه‌وه بەسترابووه‌وە، بەڵام لە دوای ئه‌م کاتەوە تا ئێستا، بەهای دینار پشتی به دۆلاری ئەمریکی به‌ستووه.
مێژووی دینار بەرامبەر دۆلار هەڵکشان و داکشانی زۆری به‌خۆیه‌وه بینیوه و ئەم گۆڕانکارییانەش زۆربەی پەیوەندی بە دۆخی سیاسی و سیاسەتی نەختینە و سیاسەتی دەرەوەی عێراقەوە هەبووە، لە رابردوو، هه‌روه‌ها ئێستا.
سیاسه‌تی عێراق و رۆژئاوا
لەو کاتانەی عێراق پەیوەندیی باشی لەگەڵ رۆژئاوادا هەبوو، بەهای دینار به‌رزبووه‌ته‌وه، پەیوەندیی لاوازیش بەهای دیناری بێهێز کردووە.
لە ساڵی ١٩٥٩ـدا بەهای دینارێکی عێراقی دوو دۆلار و ٨٠ سەنت بوو، دواتر لە ساڵانی حه‌فتاكاندا زیادی کرد بۆ سێ دۆلار و هەشتا سەنت.
بەهای دینار بەرامبەر بە دۆلار لە سێ دۆلاردا مایەوە تا جەنگی یەکەمی کەنداو و سەپاندنی سزای ئابووری بەسەر عێراقدا لە ساڵی ١٩٩٠، کە بووە هۆی داڕمانی بەهای دینار بەرامبەر بە دۆلار.
سەرەرای هەبوونی پەیوەندی و رێکەوتننامەی ستراتیژی لەگەڵ واشنتن، به‌ڵام عێراق و ئەمریکا پەیوەندییەکی تاڕادەیەک ئالۆزو پر کێشەیان هەیە، بە تایبەتی لە دوای پێکهێنانی حکومەتی نوێی عێراق لە لایەن چوارچێوەی هەماهەنگییەوە.
عێراق کێشەی نەبوونی نەختینەی نییە و کێشەی ئابووریشی نییە، چونكه بڕی نەختینەی هەڵگیراوی عێراق ئێستا نزیکەی ١٠٠ ملیار دۆلارە، کە لە هەموو کات زیاترە لە مێژووی ئەم وڵاتەدا، بەلام کێشەکە لەوەدایە سیاسەت و ئابووریی عێراق لە سەر دوو هێڵی جیاواز دەرۆن و تا رادەیەک سیاسەتی عێراق ناتەبایە لەگەڵ هەبوونی ئەو بڕە زۆرە نەختینە و بەرزی نرخی نەوتدا، ئەمەش بەهۆی ئه‌وه‌ی حکومەتی عێراقەو ناتوانێت بازاڕ کۆنترۆڵ بكات و گرووپه چه‌كداره‌كانیش بخانه ژێر ركێفی خۆیه‌وه، کە لە بواری ئابووری و دارایی وڵاتدا تێوەگلاون و گەندەڵی زۆر هه‌یه، به جۆرێك عێراقی کردووە بە یەکێک لە سەنتەرە گەورەکانی سپیکردنەوەی پارە.
ئەم ناهاوتەباییە تا بەردەوام بێت، ئەگەری زۆری هەیە دینار بەهای زیاتر لە دەست بدات و زەحمەت بێت بۆ بانکی ناوەندیی عێراق بتوانێت بەهای دینار سەقامگیربکات.
ده‌كرێت ئاماژه به‌وه بكه‌ین، دابەزینی بەهای دینار چەند رەهەند و هۆکارێکی نێودەوڵەتی، هه‌روه‌ها ناوچەیی و نێوخۆیی هەیە.
رەهەندی نێودەوڵەتی
ئەمەیان زیاتر پەیوەندیی بە ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکاوەیە، عێراق داهاتی فرۆشتنی نەوتی لە بانکی فیدرالی ئەمریکا دادەنێت، دواتر پارە رادەکێشت بۆ پێدانی مووچە و کاروباری حکومەت و شتومەکی هاوردە.
لە رابردوودا زۆربەی ئەم راکێشانانە لە هەمان رۆژدا دەکران بە بێ ئەوەی حکومەتی ئەمەریکا هیچ کێشەیەک دروست بکات، بەڵام لەم دواییانه‌دا، وەزارەتی خەزێنەی ئەمریكا زیاتر وردبینی بۆ راکێشانەکان دەکات و هەندێک جار دوای دوو هەفتە رەزامەندیی دەدرێ بە عێراق بۆ بردنی پارەکەی.
ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی بانكی ناوەندیی عێراق نەتوانێت بڕی پێویستی دۆلار بخاتە بازارەوە بۆ راگرتنی نرخی دیناری عێراقی.
ئێستا بانکی ناوەندیی عێراق رۆژانه توانای ٢٠ تا ٥٠ ملیۆنی دۆلاری هەیە بیخاتە بازارەوە، لە کاتێکدا لە رابردوودا رۆژانە ٢٠٠ بۆ ٢٥٠ ملیۆن دۆلاری دەخستە بازاڕەوە.
بەڵام پرسیارەکە ئەوەیە، ئەمریکا بۆ راکێشانی دۆلار له‌لایه‌ن عێراقه‌وه دوادەخات؟
لێره‌دا هه‌ندێك وه‌ڵام ده‌خه‌ینه‌ڕوو:
یه‌كه‌م: واشنتن چەند ساڵێکە هەوڵ لەگەل بەغدا دەدات بۆ ئەوەی هاوردەکردنی غاز له ئێرانه‌وه کەم بکاتەوە، زیاتر پشت بە خۆی ببەستێت بۆ بەرهه‌مهێنانی کارەبا لە رێگەی وەبەرهێنان لە کێڵگە نەوتی و غازییەکانی عێراقدا.
لەم کاتەدا زیاتر لە %٤٠ـی کارەبای عێراق پشت بە غازی سروشتی ئێران دەبەستێت و عێراق ساڵانە ملیۆنان دۆلار به ئێران ده‌دات.
لەم دواییانەدا عێراق به‌رامبه‌ر هاورده‌كردنی غازی سروشتی، یه‌ك ملیار دۆلاری ئێران قەرزار بوو، لەگەڵ ئەوەی مامەڵەکردن لەگەل ئێراندا عێراقی تووشی سزای ئابووری دەکرد، بە پێی ئەو یاسایانەی له كۆنگریسی ئه‌مریكا دەرچوونه، به‌ڵام هەموو حه‌وت مانگ جارێك ئەمریکا عێراقی وەک هاوپەیمانێک له سزاكان دەبەخشی، ئه‌مه‌ش بۆ ئەوەی تووشی کێشەی دارایی و ئابووری نەبێت.
دووه‌م: ئەمریکا داوای لە عێراق کردووە پارەی غاز بە دیناری عێراقی بداتە ئێران، چونكه مامەڵەکردن بە دۆلار لەگەل حکومەتی ئێراندا نایاساییە.
سێیه‌م: حکومەتی ئەمریکا چەند بانکێکی عێراق خستووەتە لیستی رەشەوە، هەڕەشەی ئەوەشی کردووە بانکی زیاتری عێراقی بخاتە لیستی رەشەوە، ئەگەر مامەڵەکردن لەگەل ئێراندا رانەگرن، لەهەمان کاتدا چەند بەرپرسێکی عێراقی بە تایبەت ئەوانەی سەر بە ئێرانن، خراونەتە لیستی رەشەوە، دواترینیان فالح فەیازی سەرۆکی ده‌سته‌ی حەشدی شەعبی بوو لە ٢٠٢١.
چواره‌م: ئێستا ئه‌مریكا ناوی چەندان کەس و کۆمپانیا و بانکی دیكه‌ی لەبەردەستە بۆ ئەوەی بیانخاتە لیستی رەش و سزایان بەسەردا بسەپێنێت، ئەگەر حکومەتی عێراق نەتوانێت رێکاری توند بۆ کەمکردنەوەی هەژموونی ئابووریی ئێران لە عێراقدا بگرێته‌به‌ر.
رەهەندی ناوچەیی
یه‌كه‌م: بە پێی زانیاری هەندێک لە بەرپرسانی عێراق، بەغدا چوار ملیار دۆلار قەرزی داوەتەوە ئێران، بەڵام بە دیناری عێراقی، ئێرانیش لە رێگەی کەس و کۆمپانیاکانی خۆیەوە دووبارە دینارەکە دەکاتەوە بە دۆلار لە بازارەکانی عێراقدا. ئەمەش بووەتە هۆی بەرزبونەوەی خواستێکی زۆر لە سەر دۆلاری ئەمریکی.
دووه‌م: زۆربەی دراوسێیه‌کانی عێراق لە باکوور و رۆژهەڵات و باکووری رۆژئاوا، بە دەست قەیرانی ئابوورییەوە دەناڵێنن، ئه‌مه‌ش بەهۆی نەبوونی دامەزراوە و حکومەتی بەهێزەوە، هه‌روه‌ها زاڵبوونی گرووپه میلیشیاكان و ده‌ستگرتنیان به‌سه‌ر بازار، عێراقیش بووەتە یەکێک لە گەورەترین وڵاتەکانی سپیکردنەوەی پارە.
وڵاتانی وەک ئێران، سووریا و تەنانەت لوبنانیش دراوەکانیان دەهێننە عێراق بۆ گۆڕینەوەی بە دۆلار، له هەمان کاتیشدا هەموو ئەم وڵاتانە پەیوەندیی دوژمنکارانەیان لەگەڵ ئەمریکادا هەیە.
چه‌ندین جاریش به‌غدا له‌م بابه‌ته ئاگه‌داركراوه‌ته‌وه، به‌ڵام حکومەتی عێراق نەیتوانیوە رێگری لەم وڵاتانە بکات.
رەهەندی ناوخۆیی
یه‌كه‌م: یەکێک لە هۆکارە گرنگەکان کە کاریگەریی لە سەر نرخ هەیە، متمانەی خەڵکە، لەم کاتانه‌دا زۆربەی خەڵک متمانه‌یان بە دیناری عێراقی نییە، هه‌ربۆیه ئەوانەشی کە پاشەکەوتێکی کەمیان به دیناری عێراقی هه‌یه، هەوڵدەدەن به دۆلار بیگۆڕنەوە، ئه‌مه‌ش به‌هۆی دڵنیانه‌بوون لە حکومەتی ئێستای عێراق و هەنگاوەکانی لە داهاتوودا.
ئەم خستنەبازاڕه‌ی دینار لەلایەن هاوڵاتیانەوە گوشاری زیاتری دروست کردووە بۆ دابەزینی بەهای دیناری عێراقی.
دووه‌م: زۆر کەس وای دەبینن، حکومەتی ئێستای عێراق تا رادەیەک دژ بە ئەمریکایە و زەحمەتە بتوانێت گۆڕانکاری لە سیاسه‌تی خۆیدا بکات، بە تایبەت کاتێك دێتە سەر بابه‌تی کاری بانکی و ئەو کۆمپانیایانەی کاری نایاسایی دەکەن، بۆیه‌ە هاوڵاتیان بڕوایان وایە عێراق له لایه‌ن ئه‌مریكاوه تووشی لێپێچینەوە و سزای زیاتر دەبێت، به‌های دیناریش زیاتر داده‌به‌زێت.
لێره‌دا پرسیارێكی دیكه هه‌یه، ئایا حکومەتی عێراق دەتوانێت دژ بە بەرژەوەندییە تایبەتەکان و وڵاتانی درواسێی بوەستێت بۆ سەقامگیرکردنی بەهای دینار و ئابوورییه‌كه‌ی، یان دواجار ئەم بەرژەوەندییە تایبەتانە عێراقیش بە دەردی هەندێک لە وڵاتانی دراوسێی و ڤەنزوێلا دەبەن؟
بۆ ده‌ربازبوون له‌م دۆخه‌ی ئێستا، هیچ یه‌كێك له هۆکارە سیستماتیکی و هه‌یکەلییەکان یارمەتیدەری عێراق نین، بۆیه ده‌كرێت بڵێین، تەنیا کات دەتوانێت وەڵامی ئەم پرسیارە بداتەوە.